Dieta seniora – na co zwrócić uwagę? Czy można żywieniem wspomóc odporność

Trochę więcej cukru, odrobina dodatkowej soli albo chociaż trochę goryczki – w wyniku zmian zachodzących w organizmie wraz z wiekiem, seniorzy często mają ochotę na bardziej intensywne smaki. „Intensywne” to w tym przypadku stwierdzenie subiektywne, ponieważ potrzeba dosalania czy dosładzania potraw wynika m.in. właśnie z tego, że słabnie nasz smak i węch – odbieramy wszystko jako bardziej jednolite, mdłe. Dowiedz się, jakie procesy zachodzą w ciele wraz z upływającymi latami i na co powinniśmy zwrócić uwagę planując posiłki, by nie tylko były smaczne, ale też dostarczały organizmowi odpowiedniej ilości energii i składników odżywczych?

Według jednego z badań ponad 55% osób po 65. roku życia jest zagrożona niedożywieniem lub niedożywiona [1]. Dzieje się tak m.in. w wyniku zmieniającej się wydolności układu pokarmowego, która z kolei wpływa na możliwości trawienne, a także z powodu zmian zachodzących w jelitach, powodujących pogorszenie wchłaniania składników odżywczych. Wiemy też, że osoby starsze często doświadczają przewlekłych chorób, niekiedy nawet kilku, co wiąże się z koniecznością stosowania leków – to również ważny czynnik wpływający na stan odżywienia seniora [1]^,[2]. Niektóre z nich mogą zmniejszać apetyt, ale też wiązać się z dodatkowymi dolegliwościami, takimi jak mdłości, zaparcia czy biegunki, inne choroby czy dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego wykluczają z kolei z diety konkretne produkty i wymuszają zmiany w codziennym jadłospisie seniora.

Doświadczony życiem układ pokarmowy – co się w nim dzieje?

Ograniczenia w przyjmowaniu pokarmów związane z wiekiem swój początek mają często już w momencie rozpoczynania posiłku. Braki w uzębieniu czy źle dopasowana proteza utrudniają lub uniemożliwiają gryzienie pokarmów. Aż 40% osób [1] powyżej 60 roku życia cierpi na tzw. presbyfagię, czyli pogorszenie funkcji połykania w wyniku pojawiających się wraz z wiekiem dysfunkcji układu nerwowego czy mięśniowego (również w postaci odnerwienia mięśni w obrębie jamy ustnej, gardła i przełyku). W takich sytuacjach często wdraża się dietę o zmienionej konsystencji w formie papek, musów czy kremów, dostosowanej do możliwości osoby starszej. Natomiast przy schorzeniach neurologicznych obserwuje się tzw. dysfagię, będącą odmianą zaburzeń połykania i wymagającą specjalistycznego postępowania (zagęszczania pokarmów przeznaczonymi do tego preparatami lub, w zaawansowanym stadium, rozważenia żywienia dojelitowego przez specjalny dostęp do przewodu pokarmowego – zgłębnik nosowo – jelitowy lub PEG) . Odpowiednie dostosowanie sposobu żywienia jest bardzo ważne, ponieważ zaburzenia połykania mogą prowadzić do groźnego dla zdrowia zachłystowego zapalenia płuc.

Seniorzy często skarżą się też na zmniejszone odczuwanie smaków i zapachów. Wraz z wiekiem maleje wrażliwość kubków smakowych i pogarsza się praca receptorów węchowych, co sprawia, że ulubione dotychczas potrawy mogą nie smakować tak samo. Natomiast zmniejszone wydzielanie śliny utrudnia żucie oraz przełykanie, zniechęcając seniorów do jedzenia. Źle pogryziony pokarm jest trudniej i dłużej trawiony, co może powodować dyskomfort w jamie brzusznej.

Zmiany zachodzą też w perystaltyce przewodu pokarmowego. Wraz z wiekiem spowolnieniu ulega motoryka żołądka i jelit, co oznacza, że trafiający do przewodu pokarmowego pokarm jest w nim wolniej przesuwany, co może objawiać się problemami z wypróżnieniem. Obserwuje się tzw. Atrofię kosmków jelitowych, czyli powolny zanik śluzówki jelita cienkiego odpowiedzialnej za wchłanianie składników odżywczych. Proces trawienia zaburzany jest też przez zmniejszenie wraz z wiekiem wydzielania enzymów trawiennych. Jak prawidłowo się odżywiać, kiedy harmonijna praca narządów, które uczestniczą w procesie trawienia pokarmów i wchłaniania składników pokarmowych, jest utrudniona ze względu na wiek?

Unikamy smażonego i słodkiego, witamy urozmaicone

Zmiany są nieodłącznym elementem naszego życia, także procesu starzenia się. W przypadku jadłospisu seniora, nie oznaczają jednak konieczności rezygnacji z ulubionych potraw, a nauczenia się umiejętnego komponowania posiłków. Najważniejszym elementem diety jest dostarczenie za pomocą spożywanych pokarmów odpowiedniej ilości składników odżywczych.

Kluczowym składnikiem jadłospisu seniora powinno być pełnowartościowe białko, którego niedobór może powodować zmniejszenie masy i siły mięśniowej, a tym samym przełożyć się na szybsze uczucie zmęczenia, ogólne osłabienie. Niezwykle ważne jest zadbanie o ilość tego składnika w diecie, odpowiadającą min. 1 g/1 kg [5] masy ciała (np. ważąc 80 kg, powinniśmy zjeść dziennie ok. 80 g białka, które znajdziemy w chudym mięsie, jajach, rybach czy nasionach strączkowych). W przebiegu wielu jednostek chorobowych z kolei zapotrzebowanie to wzrosnąć może nawet do 1,5g/kg mc/dobę.

Dieta osoby starszej powinna też bazować na produktach zbożowych, stanowiących podstawowe źródło energii. Zgodnie z nową Piramidą Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej [6], jadłospis osoby po 65 r. ż. powinien obejmować 5 porcji zbóż dziennie! Warto wybierać produkty pełnoziarniste, takie jak chleb czy makaron razowy, otręby, ciemny ryż czy kasze gruboziarniste, gdyż oprócz wartości energetycznej, zawarty w nich błonnik, pobudza perystaltykę jelit. Warto jednak pamiętać, że w przypadku osób mających kłopoty np. ze strony żołądka (stany zapalne, wrzody, nadkwaśność) czy jelit (choroby zapalne jelit, zespół jelita drażliwego), należy zachować ostrożność we wprowadzaniu do diety produktów bogatych w błonnik, gdyż mogą nasilać ich dolegliwości.

W diecie seniora nie może też zabraknąć składników mineralnych, takich jak:

• żelazo, zawarte w podrobach i roślinach strączkowych (by zwiększyć przyswajalność żelaza, należy spożywać je z produktami bogatymi w witaminę C);
• wapń z mleka i produktów mlecznych, wspierający wytrzymałość kości;
• magnez, zawarty w produktach zbożowych,
• i potas, odpowiedzialny za regulacje gospodarki wodno-elektrolitowej, wpływa na równowagę kwasowo-zasadową, niezbędny w prawidłowej kurczliwości mięśni i przewodnictwie nerwowym, którego dostarczą nam zarodki i otręby pszenne, a także warzywa, takie jak: buraki, ziemniaki, marchew czy pomidory.

W codziennej diecie seniora nie powinno też zabraknąć witaminy D, która niezbędna jest dla zachowania mocnych kości, wpływa na wytrzymałość zębów, a także wspiera prawidłowe funkcjonowanie mięśni budującej kości, zęby i wspierającej prawidłowe funkcjonowanie mięśni. Ze względu na rzadkie spożycie tłustych ryb przez seniorów oraz obniżoną ze względu na wiek efektywność skórnej syntezy witaminy D, osoby zdrowe po 65 r. ż. powinny suplementować ją w dawce od 800-2000 j.m. na dobę, zależnie od masy ciała, przez cały rok [7].

Malejąca wrażliwość kubków smakowych wystawia na próbę ograniczenie soli czy cukru w posiłkach. Warto zastąpić je świeżymi ziołami, które wzmocnią wyrazistość dania, a jednocześnie uchronią osoby starsze przed niekorzystnym wpływem nadmiaru soli i cukru w ich jadłospisie. Występującym często wśród seniorów nietolerancjom pokarmowym, np. laktozy, można zaradzić zastępując produkty mleczne ich odpowiednikami bezlaktozowymi lub ukwaszonymi produktami mlecznymi (jogurt, maślanka, kefir). Ta druga grupa produktów ze względu na zawarte w niej probiotyki, wpływa korzystnie na pobudzenie mikroflory jelitowej, dlatego zaleca się włączenie jej do codziennej diety osób po 65 r. życia.

Bogate w tłuszcz i cukier słodycze warto zastąpić owocami. Pamiętajmy o formie – w przypadku problemów z gryzieniem, można stworzyć z nich koktajl lub jeść utarte czy rozdrobnione. Warto poeksperymentować z obróbką produktów – ciężkostrawne smażone potrawy warto zastąpić gotowaniem na parze, pieczeniem w piekarniku czy duszeniem. Tak przygotowane produkty nie będą zalegać w żołądku i szybciej ulegną strawieniu.

Czy za pomocą żywienia można wzmocnić organizm i wspomóc odporność?

Pogorszenie stanu odżywienia u osób starszych może osłabić funkcjonowanie układu odpornościowego, a w konsekwencji doprowadzić do większej podatności na infekcje. Komponując dietę dla osoby po 65 r. życia powinno się zwracać uwagę na obecność składników mogących wspierać odporność seniorów.

Warto włączyć do codziennej diety produkty bogate w kwasy omega-3, takie jak: tłuste ryby, siemię lniane, olej lniany czy orzechy (także w formie zmielonej i dodanej np. do koktajlu czy jogurtu dla osób z problemami z gryzieniem). Kluczowym składnikiem wpływającym na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego seniora jest też pełnowartościowe białko, będące składnikiem budulcowym, wchodzącym w skład ciał odpornościowych, immunoglobuliny. Ze względu na zawartość tego składnika chude mięso, ryba czy nabiał powinny towarzyszyć seniorowi każdego dnia. Ważną rolę w budowaniu odporności pełnią też obecny m.in. w rybach morskich, zarodkach pszenicy, czosnku czy grzybach – selen, oraz cynk, występujący w kaszy gryczanej, pieczywie razowym, ziarnach słonecznika czy warzywach strączkowych.

Gdy mimo starań wciąż zjadam mniej niż trzeba

Kiedy pomimo wysiłków przy komponowaniu pełnowartościowych posiłków, utrzymujący się brak łaknienia i sprawia, że senior nie ma ochoty jeść, warto po konsultacji z lekarzem, wprowadzić do jadłospisu specjalistyczne preparaty odżywcze typu Nutridrink, będące źródłem energii, witamin i składników mineralnych oraz pełnowartościowego białka zamkniętych w niewielkiej objętości. Ten ostatni składnik pełni szczególną rolę w diecie seniora. Jako podstawowy budulec naszego organizmu wpływa m.in. na siłę mięśniową, konieczną do utrzymania sprawności ruchowej osoby starszej. Odgrywa też kluczową rolę w prawidłowym przebiegu procesów przemiany materii jako że stanowi składnik enzymów biorących udział w przemianach biochemicznych, gojeniu się ran i odleżyn, a także wspiera układ odpornościowy.

Żywienie medyczne ułatwia zaspokojenie codziennego zapotrzebowania na białko w przypadku gdy senior nie jest w stanie przyjąć odpowiedniej ilości tego składnika w formie tradycyjnego pokarmu. Preparaty można spożywać między posiłkami jako uzupełnienie diety lub do posiłku (w formie owsianki, zupy czy koktajlu), a ich płynna forma ułatwia spożycie także w przypadku osób z trudnościami w gryzieniu, żuciu czy przełykaniu.

Źródła: [1] Szczygieł B. Żywienie w Geriatrii. https://www.mp.pl/geriatria/wytyczne/124752,zywienie-w-geriatrii [dostęp z dnia: 19.05.2020]. [2] Jarosz E.: Dieta seniora. PZWL, Warszawa 2019. [3] Menebroecker C., Smoliner Ch. Żywienie w opiece nad osobami w starszym wieku. Edra Urban&Partner, Wrocław 2018. [4] Litwin M.: Zaburzenia połykania w wieku senioralnym – presbyfagia, Forum Logopedy, https://forumlogopedy.pl/artykul/zaburzenia-polykania-w-wieku-senioralnym-presbyfagia [dostęp z dnia: 27.05.2020]. [5] Recommendations from ESPEN Expert Group: Protein intake and exercises for optimal muscle function in aging, Clin. Nutr., 2014, 33(6), 929-936. [6] Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej, opracowana pod kierunkiem prof. dra hab. med. Mirosława Jarosza, Instytut Żywności i Żywienia, 2016, https://ncez.pl/upload/piramida-dla-doroslych-opis866.pdf [dostęp z dnia: 26.05.2020]. [7] P.Płudowski i wsp. ? Witamina D: Rekomendacje dawkowania w populacji osób zdrowych oraz w grupach ryzyka deficytów- Wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r? Standardy Medyczne/ Pediatria 2013 T.10 s.573-578.

Artykuł partnerski